Ibn Kajjimi (Allahu e mëshiroftë!) synonte, me librat e tij, të nxirrte në dukje veçoritë e Ehli Sunetit dhe Xhematit në të gjitha fushat e dijes, të qartësonte rrugën e drejtë, rrugën e mesme në trajtimin e temave që lidhen me cilësitë e Allahut të Madhëruar, me të drejtat e profetëve, me njohjen e hallallit dhe të haramit, me ligjet e krijimit dhe të ligjvënies e urdhërimit, me përgëzimin dhe qortimin etj.
Ai synonte gjithmonë rrugën e mesme edhe në çështjet e traditës profetike, duke e ndjekur atë me përpikmëri ashtu siç është transmetuar, dhe duke vënë në dukje devijimet e sekteve nga udha e drejtë. Ai ndoqi hapat e profesorit të tij kur vendosi një normë bazë, gjithëpërfshirëse, nëpërmjet së cilës mund të gjykosh drejt çdo ide, teori, besim dhe rrugë mendimi të ndjekur nga grupacione të ndryshme, në çdo kohë dhe vend.
Sipas kësaj norme, fillimisht duhen njohur mirë mësimet e Kuranit dhe Sunetit, ashtu siç i kanë kuptuar sahabët, tabi’inët dhe pasuesit e tyre të drejtë. Së dyti, në trajtimin e çdo çështjeje, para se të marrim në konsideratë mendimet e njerëzve, duhet të shikojmë gjykimin e Kur’anit dhe Sunetit, sipas mënyrës së kuptimit të brezave të parë.
Pra, çdo mendim të dhënë nga njerëzit, para se ta pranojmë, duhet ta përqasim me Kuranin dhe traditën e saktë profetike: nëse përputhen me këto dy burime, atëherë ato pranohen dhe vihen në zbatim, në të kundërt, ato hidhen poshtë. Ai mbronte me forcë faktin që logjika e shëndoshë dhe e drejtë gjithmonë është në pajtim me dy burimet; ajo kurrë nuk mund t’i kundërshtojë ato. Por gjithsesi, kriteri bazë për të gjykuar mbi saktësinë apo jo të mendimeve, është Libri i Allahut dhe Suneti i Pejgamberit.
Allahu i Lartësuar e shpalli Librin e Tij me të vërtetën e sigurt dhe me drejtësinë e padiskutueshme. Kjo është rruga e udhëzimit, sunetit, dijes dhe shpëtimit. Autori, duke përshkruar Udhën e Drejtë, thotë: “Ajo është rruga e Allahut, të cilën Ai e qartësoi për robërit e Tij nëpërmjet profetëve, duke e bërë të vetmen rrugëkalimi për tek Ai. Ajo është rruga e njësimit të Allahut në adhurim dhe e bindjes vetëm ndaj Profetit të Tij.
Nuk lejohet t’i bësh shok Allahut në adhurim dhe as nuk lejohet ti vësh ortak Pejgamberit në respektimin e traditës. Nuk meriton të adhurohet askush veç Allahut, sikurse nuk lejohet t’i bindesh askujt tjetër, përveç Profetit (alejhi selam). Në këtë mënyrë, ke plotësuar adhurimin e Allahut dhe bindjen ndaj Profetit. Pikërisht, kjo është përmbajtja e dëshmisë se nuk ka të adhuruar tjetër me të drejtë përveç Allahut dhe se Muhamedi është i dërguari i Tij”.
Ai luftoi pasimin e verbër të imamëve, duke i kritikuar ata që vepronin ashtu. Ibn Kajjimi e quante detyrë studimin dhe hulumtimin (ixhtihad), për ata që kanë mundësi. Ai besonte se imitimi, apo fetvatë e dhëna në bazë të tij, është i ndaluar në tri raste:
- kur nuk përfillet dhe kur kundërshtohet Shpallja e Allahut, duke u mjaftuar me ndjekjen e paraardhësve.
- kur imituesi nuk e di se a merret për bazë fjala e atij imami apo jo;
- kur ndjek një mendim, ndërkohë që është bërë e qartë se argumentet fetare bien në kundërshtim me atë mendim.
Këto janë rastet e ndaluara, të cilat i pranojnë dijetarët e parë dhe katër imamët e mëdhenj, Allahu i mëshiroftë! Ndërsa, nëse dikush përpiqet të pasojë atë që ka zbritur prej Allahut, por nuk arrin t’i kapë disa gjëra, e si pasojë ndjek atë që është më i ditur se vetja, kjo është e pëlqyer e jo e urryer. Për sa u përket cilësive të Allahut, parimi i autorit është: të besosh ato cilësi me të cilat Allahu e ka përshkruar Veten e Tij ose me të cilat Profeti i Tij e ka cilësuar Atë.
Të gjitha këto të merren me kuptimin e drejtpërdrejtë, siç i takon Lartmadhërisë së Allahut, pa keqinterpretuar dhe as mohuar, pa i krahasuar dhe as shëmbëllyer. Vërtet Allahu është më i ditur për veten e Tij nga çdokush tjetër, sikurse edhe Profeti i Tij është krijesa më e ditur për Të. Sa herë që vjen një tekst nga Kur’ani apo Suneti i saktë, që flet për cilësi të Zotit apo që mohon diçka, atëherë nuk i lejohet askujt të devijojë nga argumenti duke bërë krahasime apo duke futur logjikën e tij në mes.
Të diskutosh për cilësitë e Allahut do të thotë të diskutosh për Qenien e Tij, pra ndiqet e njëjta metodë në të dyja rastet. Nëse për pohimin e Qenies së Allahut themi se ai është vërtetim e pohim i ekzistencës së Tij e jo pranim i ndonjë krahasimi, po kështu duhet të themi edhe për pohimin e cilësive të Tij: ato janë vërtetuar për ekzistencën e tyre, pa i krahasuar ato.
Autori mendon – sikurse është edhe rruga e pasuesve të Sunetit dhe Xhematit – se muslimanëve të prishur (fasik) u ka mbetur diçka nga besimi dhe i ruajnë ende bazat e besimit. Ata nuk kanë të gjithë besimin e nevojshëm, për shkak të të cilit do të fitojnë Xhennetin, por gjithsesi ata nuk do të qëndrojnë përgjithmonë në Zjarr. Nga Zjarri do të dalë edhe ai që ka në zemër qoftë edhe një grimcë prej besimit.
Dihet që Profeti, e ka rezervuar ndërmjetësimin e tij për ata muslimanë që kanë bërë gjynahe të mëdha. Sipas Ibn Kajjimit, e keqja s’mund të gjendet në cilësitë dhe veprat e Allahut dhe s’mund t’i bashkëngjitet Qenies së Tij të Madhëruar. Dënimi që Allahu u jep atyre që e meritojnë është drejtësi dhe duke e parë si veprim të Tij është vetëm mirësi dhe jo e keqe. Pasoja që rrjedh nga ky veprim i Zotit mund të quhet diçka e keqe veçse për sa u përket krijesave (në perceptimin e krijesave), pasi ato preken prej saj, ose kanë të bëjnë me të, ose ajo është një atribut i tyre, porse nuk mund të jetë assesi vepra e Allahut në vetvete e keqe.
Për autorin, e mira dhe e shëmtuara në veprime janë logjikisht të kapshme, pra që mund ti dallojë shumë mirë logjika e shëndoshë. Allahu i Madhëruar i ka krijuar robërit e Tij që ti njohin si cilësi të mira: sinqeritetin, çiltërsinë, drejtësinë, nderin, bamirësinë, falënderimin për begatitë etj. Po ashtu i ka bërë ata që të urrejnë të kundërtën e këtyre. Autori gjykon se shpërblimi dhe dënimi janë përcaktuar prej Allahut; ato varen nga urdhri i Ligjvënësit dhe nga ndalimi i Tij. Ato nuk mund të përfitohen nga rruga logjike dhe as nuk mund të bëhen të detyrueshëm me një mënyrë të tillë.
Ai thotë: “Realiteti i pakundërshtueshëm tregon se veprat, në vetveten e tyre, ndahen në të mira dhe në të këqija, sikurse ndahen në të dobishme dhe të dëmshme. Megjithatë, dënimi dhe shpërblimi për ato nuk mund të vijë ndryshe, veçse me anë të urdhrit dhe të ndalesës. Përpara përcjelljes së urdhrit apo ndalesës, vepra e keqe nuk sjell dënim, megjithëse është e keqe në vetvete, qoftë edhe në ekstrem. Allahu i Madhëruar nuk dënon për atë, veçse pas dërgimit të profetëve. Përkulja për shejtanin e për idhujt, gënjeshtra, imoraliteti, padrejtësia, veprat e liga, të gjitha këto janë të këqija në vetvete, porse dënimi për to është i kushtëzuar me përçimin e ligjit fetar.”
Ibn Kajjimi i kritikon të vetëquajturit sufij, në disa çështje e ide, të cilat bien në kundërshtim me fenë, si për shembull për idetë e tyre panteiste, për pretendimin se detyrimet fetare mund të shfuqizohen, për mëtimin se ka dallim mes Sheriatit dhe hakikat-it (esenciales), për mëtimin se mund ta adhurosh Allahun me forma që Ai nuk i ka lejuar, për gjykimet që ata japin sipas dëshirave dhe shijeve të tyre, për largimin e tyre nga dituria e mungesën e përkushtimit ndaj saj, për pseudo-mbështjetjen e tyre tek Allahu, duke qëndruar duarkryq, për distancimin e tyre nga njerëzit, duke u tërhequr në vetmi, dhe largimin nga martesa.
